सामाजिक चळवळीचे स्वरूप आणि आधारभूत घटक

                

सामाजिक चळवळीचे स्वरूप :

       समाजाच्या प्रारंभीच्या अवस्थांमध्ये समाज जास्त स्थितप्रिय व॒ स्थिर स्थितीत राहत असे. त्याच्या प्राथमिक गरजांची पूर्ती निसर्गाच्या सानिध्यात होत असे. त्यासाठी संघर्ष झाले तरी त्यांचे स्वरूप व्यक्तिगत स्वरूपाचे असे. निसर्गातल्या शक्ती तसेच आपल्या समूहातील प्रबळ व्यक्तींपुढे नमते घेणे हा बहुतांशी व्यक्तींचा स्वभाव होता .त्यामुळे जसा एखाद्या तलावाच्या पाण्याचा पृष्ठभाग स्थिर असतो. त्यात हालचाल नसते. तसा मानवी समूह किंवा समाजही होता. कालांतराने या परिस्थितीत बदल होत गेला. त्यासाठी विविध कारणे झाली. मुख्य म्हणजे विषमता वाढत गेली. विषम परिस्थितीबाबत काही व्यक्तींच्या मनात जाणीव जागृती झाली. त्यांनी त्यांच्या जीवनकलहांचा भाग म्हणून त्याविरुद्ध आवाज उठविला. इतरांना प्रतिसाद व पाठींबा मिळून हा आवाज व्यापक आणि बुलंद झाला आणि परिस्थिती परिवर्तनासाठी काही गट किंवा समूह एकत्र येऊन त्यांनी हालचाली सुरू केल्या . प्रशांत अशा जनसागराच्या पृष्ठभूमीवर मग लाटा व शेवटी प्रचंड उलथापालथ होऊ लागली . यातूनच जगातील प्रख्यात क्रांती आंदोलन हे सांस्कृतिक , सामाजिक आणि आर्थिक क्षेत्रात फार पूर्वीपासून झाली . मात्र त्यांना राजकीय आयामही प्राप्त होणे अनिवार्य होते. कारण समाजातील श्रेष्ठ जण सरंजाम भांडवलदार इतकेच नव्हे तर धर्मगुरू यांच्या हाती प्रत्यक्ष राजकीय सत्ता होती. युरोपातील प्रोटेस्टंट चळवळ फ्रेंच राज्यक्रांती ही मानवी समूहांना सर्व क्षेत्रात स्वातंत्र्य समता व बंधुत्व प्राप्त करून देण्यासाठीच झाली . अमेरिकेतील कृष्णवर्णीयांच्या उठाव हा तर जॉन एफ . केनेडी अमेरिकेचे अध्यक्ष होते तोपर्यंत सुरूच होता. शेवटी मार्टिन ल्युथर किंग यांचे स्वप्न बराक ओबामा अमेरिकेचे अध्यक्ष निवडले गेल्यावर पूर्ण झाले. 

सामाजिक चळवळीचे आधारभूत घटक :- 

       टर्नर आणि किलियन यांनी कोणत्याही सामाजिक चळवळीचे चार घटक सांगितले आहे. 

१) विचारसरणी किंवा विचारप्रणाली :- 

        प्रत्येक सामाजिक चळवळीला एका विचारप्रणालीचा आधार असतो . चळवळ करणाऱ्यांचा तिच्यावर पूर्ण विश्वास / श्रद्धा असते . अनेकदा अशा या विचारसरणीत उद्दिष्ट प्राप्तीची मार्गही सांगितले आहे.

२) ऐक्याची भावना :- 

          आंदोलनाशी संबंधित सर्व व्यक्तींमध्ये हम सब एक है ही भावना प्रखरतेने निर्माण झालेली असते आणि त्यातूनच ते चळवळीसाठी ते एकत्र झालेले असतात आणि सवयीत सहभागी होणाऱ्यांना ते विरोध करतात . 

३) काही आदर्श :- 

       प्रतीक चळवळीसाठी काही आदर्श स्वीकारले जातात आणि ते चळवळीत भाग घेणाऱ्या सर्व व्यक्तींना पाळावी लागतात. त्यामुळे चळवळीच्या कार्यात कोणतेही विघ्न किंवा अडथळे न येता एक प्रकारची सुसूत्रता येते , अशी मानके साधारणतः आदर्श किंवा तत्त्वांच्या स्वरूपात असतात. 

४) विशिष्ट संरचना :- 

         प्रत्येक चळवळीला एक विशिष्ट संरचना असते . त्यात कार्याचे विभाजन आढळून येते. त्यामुळे नेतृत्व करणारे आणि समर्थन करणारे असे स्थूलमानाने दोन भाग पडतात. त्यानुसारच कृती करण्यात येते. वैचारिक दिशा निर्णय घेणे आणि कृती कार्यक्रम करणे ठरविणे हे नेत्यांचे कार्य असते , तर नेत्यांच्या सांगण्याप्रमाणे सर्वांनी मिळून सामूहिक कृती करणे हे चळवळीत इतर व्यक्तींचे कार्य असते. 

संदर्भ : महाराष्ट्रातील चळवळी ( सामाजिक आणि राजकीय )