गटकार्याचा इतिहास
( History of Social Group work )
मानवी विकासाची संकल्पना जुनीच आहे. प्राचीन युगातील विकासाची संकल्पना सामुहिक होती. मग आदिम युग असो वा प्राचीन, त्यामध्ये गट- गटाने सदस्य एकत्रित येवून विकासाकडे वाटचाल करीत असे. एकत्रीत आल्यानंतर नियमानुसार पालन करून विकासाकडे वाटचाल करीत असे. उदा. धार्मिक कार्य वा कुटुंबात होणारा विवाह इ. पूर्वीच्या काळात अस्तित्वात असलेली जात पंचायत यामध्ये मोलाचे काम करीत असे. जमातीमधील न्याय निवाडा व जातीतील सदस्यांना सुरक्षा प्रदान करणे, अडचणींवर मात करणे, समस्या सोडविणे इ. सामाजिक न्याया सोबत स्वाभाविक स्वरुपाने मानवी विकास व कल्याणात्मक तरतुदी करीत आहे. यानंतर दिवसेंदिवस कल्याणात्मक उपक्रमामध्ये वाढ होत गेली. गटकार्याची गरज ही नैसर्गिक सुविधांपासून वंचित असलेल्या करीता होत असे. यामध्ये काही सामाजिक संस्था सक्रिय होवू लागल्या. गटकार्य समाजकार्याचा एक भाग असून समाजकार्य व्यावसायिक शिक्षण'गटकार्याच्या प्रारंभिक काळाची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी अभ्यासली असता सांस्कृतिक मनोरंजनाच्या माध्यमातून समूह संघटित होवू लागला व पुढे आदीवासी लोक गीत व लोकनृत्याच्या माध्यमातून करीत असे. पूर्वीच्या काळात मैदानी खेळांच्या माध्यमातून कबड्डी, आट्या-पाट्या, लपाछपी इ. खेळ गटा मार्फत खेळल्या जात होते. सांस्कृतिक कार्यक्रमाच्या माध्यमातून नृत्य, नाटके इ. ने सदस्यांचे एकत्रित करण्यात येत होते. शिक्षणाच्या माध्यमातून आणि धार्मिक संघटन करुन लोक एकत्र येत होते . काळाच्या ओघात संकल्पना बदलली, परिवर्तन झाले आणि आधुनिकीकरण आणि औद्योगिकरणामुळे जनजीवन प्रभावित झाल्यामुळे ग्रामीण भागात आणि जंगलात राहणारी व्यक्तिंचे शहराकडे लोंढेच्या लोंढे येवू लागले आणि शहरामध्ये लोकसंख्येची प्रचंड वाढ झाली. शहरीकरण वाढल्यामुळे निवासाची व्यवस्थेची अडचण निर्माण झाली. झोपडपट्टीची वाढ झाली परंतु यातून कल्याणात्मक पाऊल काही खाजगी संस्थांनी उचलले.
एकविसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात कार्लमार्क्सने आपल्या दास कॅपीटल ग्रंथाचा प्रभाव निर्माण केला. औद्योगीकरण वाढल्यामुळे कामगारांची संख्या वाढली. परंतु कामगारांच्या समस्या वाढल्यामुळे दास कॅपीटल मध्ये भांडवलदारांची दडपशाही विशद केली. पुढे कामगारांच्या समस्या मांडल्यामुळे कामगार आपल्या समस्या सोडविण्याकरीता संघटीत होवू लागले. कार्लच्या संघटन कौशल्यामुळे तत्कालीन समाज व्यवस्थेमध्ये कामगारांचे संघटन झाले व लढा उभारल्या गेला. कामगार संघटीत होवून समुहाने लढा देवू लागले व आंदोलन करू लागले. कामगारांच्या लढ्यामुळे प्रौढ शिक्षण, शिक्षण व मनोरंजनामध्ये सेवा मिळू लागली. कामगारांनी सुद्धा यामध्ये सहभाग घेत युरोपीयन देशामध्ये विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस लोकतांत्रिक सरकारची स्थापना करतांना सामुहिक जीवनाच्या संकल्पनेस प्रोत्साहित करण्यात आले.
कामगारांच्या कल्याणाकरीता मनोरंजनात्मक व रचनात्मक कार्य होवू लागले. यापूर्वी १९व्या शतकामध्ये सेटलमेंट हाऊंस आंदोलन सुरु झाले. गरीब खिश्चनांच्या वस्तीमध्ये गरीबांचे कल्याण करण्याकरीता ख्रिश्चन धर्मगुरुंनी यामध्ये मोलाची भूमिका अदा केली. या सेवा अंतर्गत कामगारांना मदत मिळू लागली. श्रमिकांना कामाचे तास ठरवून देण्यात आले. त्यांचा शैक्षणिक विकास करण्याकरीता प्रौढ़ शिक्षण कार्यक्रम, सांस्कृतिक कार्यक्रमाचे आयोजन होवू लागले. मनोरंजनात्मक कार्यक्रमाला प्राधान्य देण्यात येवू लागले.
लोकांचे कल्याण साधण्याकरीता लोक कल्याणात्मक कार्यक्रमाची सुरुवात करण्यात आली.. सांस्कृतिक, शैक्षणिक व आर्थिक विकासास चालना मिळाली. बालगृहाची बालकांचा विकास साधण्याकरीता बालकांकरीता सुविधा उपलब्ध. करून देण्यात-आली. क्रिडा विकासाकरीता खेळ सुरु करण्यात आले
लंडनमध्ये युवकांकरीता व्यक्तिमत्व विकास कार्यक्रम व कार्यशाळा आयोजीत करण्यात आली. १८८४ मध्ये Y.M.C.A. ची स्थापना करण्यात आली. यामधून युवकांच्या व्यक्तिमत्वाचा विकास होवू लागला. अमेरिकेत सुद्धा १८८६ मध्ये स्थापना करण्यात आली. यानंतरच्या काळात इंग्लंड आणि अमेरिकेमध्ये १९१० मध्ये ' ब्वाय स्काऊट' ची स्थापना करण्यात आली. त्याच धर्ती वर १९१२ मध्ये गर्ल्स गार्डसची स्थापना करण्यात आली. या संस्थांच्या मार्फत युवक व युवतींना सामाजिक व मनोरंजनात्मक शिक्षण मिळू लागले. युवकांकरीता साहसी वृत्ती वाढावी म्हणून शिबीरे आयोजीत करण्यात आले. मनोरंजन, सांस्कृतिक कार्यक्रम, सहल, नृत्य, गीत असे आयोजन करण्यात आले. यातून युवकाचा विकास होवून युवकांना प्रेरणा मिळून नवचैतन्य निर्माण होवू लागले. रोग्यांवर उपचार होवू लागले. मनोचिकित्सक दृष्टिकोनातून त्यांच्यावर उपचार करून खेळण्याकरीता प्रेरणा मिळू लागली. दुसऱ्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर बहुतांश देश स्वतंत्र होवू लागल्याने त्यांच्यामध्ये व्यक्ति विकासास प्राधान्य देण्यात येवू लागले. याकरीता आत्मनिर्भर व जबाबदार नागरिक बनविण्या करीता संस्कार करू लागले. व्यक्तिमध्ये प्रेम व सहानुभुती निर्माण होवू लागली. १९३१ मध्ये National Conference चे आयोजन करण्यात आले. १९२० मध्ये Western Reserve University मध्ये Group Service Work च्या नावाने अभ्यासक्रमाची सुरुवात करण्यात आली. पुढे हा अभ्यासक्रम समाजकार्य शिक्षणामध्ये समाविष्ट करण्यात. आला असून यास महत्वाचा विषय मानण्यात आला. तसेच Counceling of Social Work Education ची स्थापना करण्यात आली.
१९२६ मध्ये American Association of Group Work ची सुरुवात करण्यात आली. यामध्ये Group Work ला प्रेरीत करण्यात आले. गटकार्याची सुरुवात करण्यात आली. यानंतर गटकार्यास समाजकार्यकर्ता म्हणून मान्यता देण्यात आली. १९५५ मध्ये American Association of Group Work ला National American Association of Social Work चे अंग मानण्यात आले.
यानंतर पाश्चिमात्य देशांमध्ये गटकार्याचा प्रसार करण्यात येवून अनेक देशांमध्ये गटकार्यास चालना व मान्यता मिळाली. अन्य देशांमध्ये क्रिडा, मनोरंजन, सांस्कृतिक कार्यक्रम व शिक्षण होवू लागले. याचा प्रभाव नागरिकांवर होवून सामुहिक कार्यास प्रेरणा ठरली. पार्चिमात्यं देशांमध्ये सहकार्यामुळे स्नेह, प्रेम, आदर इ. ना सन्मान मिळाला.
संदर्भ : समाजकार्याच्या प्रत्यक्ष स्वरुपाच्या पद्धती
 ){kind=link}
0 Comments