बुद्धिमत्ता (Intelligence)

          बुद्धिमत्ता (Intelligence)

          दररोजच्या जीवनामध्ये आपला वेगवेगळ्या व्यक्तीसी संबंध येत असतो. एखादी व्यक्ती फारच बुद्धिमान आहे व एखाद्या व्यक्तीला बुद्धि नाहीच. तो बुद्धिहीन आहे, असे सुद्धा म्हणतो. चुद्धिमत्तेमध्ये अनेक क्षमताचा, अभियोग्यतेचा, विचाराचा अंतर्भाव होतो. बुद्धि ही सर्वसाधारणतः  संकल्पना आहे. त्याचप्रमाणे बुद्धि ही एखाद्या व्यक्तीला मिळालेली देणगी आहे, असे आपण म्हणतो. बुद्धिमत्ता यामध्ये अनेक चाचण्यांचा शोध लागला आहे. त्या चाचण्याद्वारा व्यक्तीला पूर्णपणे समजून घेतले जाते. उदा. चाचण्याद्वारा व्यक्तीला शैक्षणिक व व्यवसायासंबंधी त्याचप्रमाणे जीवनातील विविध समस्या कशा सोडवाव्यात, यासंबंधी सुद्धा समुपदेशन केले जाते.

     बुद्धि म्हणजे काय, बुद्धिगुणांक कसा काढला जातो, बुद्धिगुणांकाचे लोकसंख्येमध्ये वितरण कसे केले जाते. वेगवेगळ्या बुद्धिचाचण्या कशा विकसीत झाल्यात, या सर्व प्रश्नाची चर्चा या प्रकरणात करणार आहोत.

बुद्धिमत्तेच्या व्याख्या (Definition of Intelligence) :

                   

१. वूण्टड (Wuntd), " बोधनात्मक क्रियाची क्षमता मनुष्य स्वभावात जन्मत:च आढळते. या जन्मजात क्षमतेलाच बुद्धिमत्ता म्हणतात. "

२. वेश्लर यांच्या मते, "तर्कशुद्ध विचार, सहेतुक काम आणि परिस्थितीला अनुरूप असे परिणामकारक वर्तन करण्याची समुच्चयत्मक क्षमता म्हणजे बुद्धिमत्ता होय."

३. " पूर्वानुभव, अध्ययन व कल्पना यांचा उपयोग करुन भोवतालच्या परिस्थितीसी मिळतेजुळते घेण्याची व समस्या सोडविण्याची बहूतांशी अनुवंशाने प्राप्त झालेली मानसिक क्षमता म्हणजे बुद्धिमत्ता होय. "

४. बीने या संशोधकाच्या मते, "निर्णयक्षमता, सामान्य ज्ञान, नेतृत्व करण्याची क्षमता, प्राप्त परिस्थितीसी जूळवून घेण्याची क्षमता तसेच योग्य निर्णय तर्कशुद्ध विचारक्षमता व कोणतीही गोष्ट समजुन घेण्याची क्षमता म्हणजे बुद्धिमत्ता होय. 

५. विल्यम स्टर्न यांच्या मते , "नविन परिस्थितीसी स्वतःचे योग्यतापूर्वक समायोजन करण्याची क्षमता म्हणजे बुद्धिमत्ता होय."

६. बिने (Binet) , " बिनेला बुद्धिमापणाचा जनक असे म्हणतात. बुद्धिमापणाच्या कार्यात बिनेला फारच महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. त्यांच्या मते, "बुद्धियुक्त वर्तनात तिन वैशिष्ट्ये आढळून येतात. 

अ ) योग्य दिशेने मानसिक कृती धारण करणे व ती टिकविणे 

ब )योग्य ते लक्ष्य प्राप्त करुन घेण्यासाठी आवश्यक ते समायोजन करण्याची क्षमता

 क ) निश्चित उद्दीष्ट्ये प्राप्त झाल्यानंतर स्वतःच्या वर्तनाची चिकित्सा करणे.

        वरील सर्व व्याख्यांचा सारांश लक्षात घेता असे दिसून येते की, नविन वातावरणात शिकत असतांना ज्या योग्य गोष्टी आहेत त्या न करु पाहाणे, व आपल्या संपादित ज्ञानाचा योजनात्मक सहाय्याच्या मदतीने उपयोग करून व्यक्तीच्या क्षमताचे मोजमाप करणे, हे बुद्धिमत्तेमध्ये अभिप्रेत आहे.

बुद्धिमत्तेचे प्रकार (Types of Intelligence) :

         कोणत्याही समाजामध्ये आपल्याला वेगवेगळ्या प्रकारची माणसे दिसतात. कोणाची शब्दसंपत्ती ही फारच चांगली असते. शब्दाचे अनुमान व तर्क, अर्थ, संदर्भ लावणे, शब्द समजून घेणे, शब्दार्थ समजणे, जोड्या लावणे, योग्य शब्द योग्य ठिकाणी बसवणे, रिकाम्या जागेमध्ये कोणता शब्द बसतो हे ओळखणे याला शाब्दिक बुद्धिमत्ता म्हणता येईल. कोणाचे गणित फारच चांगले असते तर कोणाचे व्याकरण अगदी व्यवस्थित असते. कोणाला वर्णनात्मक विचार करण्याची क्षमता असते. मिळविलेल्या माहितीचे योग्यप्रकारे संकलन करुन तिचे विश्लेषण करणे, परिस्थितीसी समायोजन करण, जटील स्वरुपाच्या समस्या सोडविणे, भाषिक समस्या, सांख्यिकीय समस्या, सोडविण्याकरिता योग्य त्या मार्गाचा अवलंब करणे याला अंगीभूत बुद्धिमत्ता म्हणता येईल.

    काही - काही व्यक्तीला नविन-नविन कल्पणा निर्माण करता येतात. ती व्यक्ती मर्मदृष्टीने शिकते व अनुभवाने व समायोजन करुन शिकते. ज्यावेळी संकटमय समस्येला सामोरे जाते, त्या वातावरणामध्ये संघर्ष करते अशावेळी अनुभवाच्या बुद्धिमत्तेचा वापर करतो. काही व्यक्ती कोणतीतरी गोष्ट करण्यामध्ये संवेदनात्मकता दाखवितात. या व्यक्तीचा बुद्धिगुणांक हा जास्त असतो. कोणत्याही सांगोपांग विषयाच्या चर्चेमध्ये ते वरचढ असतात. त्याची व्यावहारिकता जीवन जगण्याच्या परिस्थितीसी संबंधित असते. त्याला स्टर्नबगने व्यावहारिक बुद्धिमता म्हटले आहे.

संदर्भ : अभिनव सामान्य मानसशास्त्र