बुद्धिमत्तेचे सिद्धांत (Theories of Intelligence

 बुद्धिमत्तेचे सिद्धांत (Theories of Intelligence) :

        व्यक्तीची बुद्धिमत्ता सर्वसाधारणतः एकच शक्ती असून तिचा वेगवेगळ्या जीवनाच्या कार्यासाठी फायदा करून घेऊ शकतो. काही मानसशास्त्रज्ञ बुद्धी ही एकच योग्यता आहे, असे समजतात. तर काहींच्या मते, बुद्धी ही परस्परभिन्न योग्यताच्या रुपाने होते, असे सांगतात.

      लहान मुले हे जसे जसे वाढत जाते तसे त्याचा शारीरिक, भावनिक व मानसिक विकास होत जातो. अध्यक्ष क्षमता, अमुर्त पातळीवर विचार, समस्या सोडविणे, समस्या निर्माण करणे, नवनविन संकल्पना तयार करणे, योजना आखणे, यासारख्या अभिक्षमताचा बुद्धिमत्तेमध्ये समावेश होत असतो.

१) स्पिअरमनचा द्विघटक सिद्धांत (Spearman's Two factor Theory) :

                 

         गाल्टन व कार्ल पियर्सन या विचाराला धरून मानसशास्त्रीय विचाराच्या बाबतीत स्मिअरमनने सांख्यिकी शासाचा विचार केला, अभ्यास केला व वेगवेगळ्या बुद्धिमत्तामापण चाचण्यांचा सहसंबंध शोधून काढला व सुक्ष्म असे निरिक्षण केले. या स्पष्टीकरणाच्या आधारे त्यांनी बुद्धिमत्तेचा द्विपटक सिद्धांत मांडला. या सिद्धांतानुसार व्यक्तीच्या सर्वच्या सर्व ज्ञानात्मक मनीभुमिकेमध्ये एक सर्वसाधारण घटक दिसन येतो. या सर्वसाधारण घटकाचे वर्णन 'G' Factor म्हणजे ' सर्वसामान्य घटक' असे केले. हा सर्वसामान्य घटक मनुष्याच्या सर्व कार्यामध्ये कमी-अधिक प्रमाणात कार्य करतो. त्याचप्रमाणे प्रत्येक ज्ञानात्मक कार्यामध्ये 'G' ह्या घटकाव्यतिरिक्त त्या त्या कार्याला अनुसरून विशिष्ट अशा क्षमतेचा सुद्धा संबंध येतो. अशा प्रत्येक विशिष्ट योग्यतेला 'S' किंवा 'Specific Factor' असे नाव देण्यात आले. अशाप्रकारे सिअरमनच्या मताप्रमाणे व्यक्तीच्या प्रत्येक बौद्धिक कार्यामध्ये काही प्रमाणात 'G' ह्या घटकाचा संबंध येतो व काही प्रमाणामध्ये 'S' ह्या विशिष्ट योग्यतेचा संबंध येतो.

     व्यक्तीच्या सर्व कार्यात 'G' व 'S' ह्या दोन योग्यतेचा संबंध येतो आहे, म्हणून या सिद्धांताला स्मिअरमनचा द्विघटक सिद्धांत असे म्हणतात.

         कोणत्याही व्यक्तीमध्ये हे दोन्ही घटक सारख्या प्रमाणात असतात, असे म्हणणे तितकेसे प्रशस्त वाटणार नाही. प्रत्येक व्यक्तीमध्ये याचे प्रमाण कमी अधिक असु शकतेच. मनुष्य ज्या परिस्थितीमध्ये राहातो त्या स्थितीमध्ये त्याला जी वेगवेगळी कामे येतात त्या त्या कार्यामध्ये या दोन्ही घटकाचा कार्यभाग कमी अधिक प्रमाणात असू शकतेच. उदा. समाजशास्त्र शिकणे, इंग्रजी हे विषयासाठी सामान्य घटकाचा कार्यभाग आवश्यक असतो व एखादे विशिष्ट यंत्र हाताळणे, चार वस्तु जोडून एक वस्तु तयार करणे, टायपिंग शिकणे कॉम्प्युटर शिकणे इत्यादीसाठी विशिष्ट योग्यता घटकाचा सहभाग हा असतोच .

२) थर्स्टनचा प्राथमिक मानसिक योग्यता सिद्धांत (Thurstones Theory of Primary Mental Abilities):

     थर्स्टनने घटक विश्लेषणाच्या आधारे सांख्यिकी शाखाचा वापर केला. व संशोधनामधून असा निष्कर्ष काढला की, व्यक्तीच्या बुद्धियुक्त कार्यामध्ये फक्त 'G' हा घटकच आढळून येत नाही. तर अनेक प्राथमिक मानसिक योग्यता मिळून बुद्धिमत्ता तयार होते. बरीचसी माहिती गोळा करून तिचे सांख्यिकीय विश्लेषण करून थटनने बुद्धिमत्तेचे प्राथमिक व परस्पर स्वतंत्र अनेक विभागाचे संचालन केले आहे. या घटकांना प्राथमिक मानसिक योग्यता ( Primary Mental Abili ties) हे नाव दिलेले आहे. थर्स्टनने पुढीलप्रमाणे प्राथमिक मानसिक योग्यता सांगितल्या आहेत.

i) शब्दाचा अर्थ समजून घेणे (Verbal Meaning) : ह्या चाचणीमध्ये शब्दार्थ, रचना, संकलन, शब्दसंपत्ती ह्या योग्यताचे संशोधन केले जाते.

 ii) संख्याविषयक आकलन (Numerical Ability) : अंकाचा वापर उपयोग, गोळाबेरीज, गणिते त्वरीत करण्याची योग्यता ह्यामध्ये आहे. 

iii) शब्द सुमने (Word Fluency): योग्य शब्द, योग्य नमुने, योग्य वाक्य किती सहजगत्या त्याचा उपयोग करता येतो. किती अचूक शब्द बोलता येतात व्यक्तीची बोलण्याची वाणी किती सोज्वळ आहे. ह्याचे संशोधन ह्या शब्द सुमनाच्या चाचणीने केले जाते.

iv) अवकाशिक संवेदन (Spatial Perception) : विशिष्ट गोष्टीचे स्थानाविषयक संवेदन, त्याचे सुंदरत्व, त्याची मनोधारणा व कल्पना समोर उभे करण्याची योग्यता यामध्ये समाविष्ट आहे.

v) तर्क विचार (Logical Reasoning) : ह्या चाचणीमध्ये जी माहिती दिलेली असेल त्यावरुन सर्वसाधारण नियम व घटकत्त्वे करण्याच्या योग्यतेसी संबंध आहे.

vi) स्मरण (Memory): यामध्ये अर्थहिन व अर्थयुक्त शब्दाचा याद्या, विज्ञानातील सर्व शास्त्रातील सुत्रे व रचना, व्याख्या किंवा परिभाषा, अध्ययन केलेला भाग आठवणे, प्रसंग, घटनाचे आकलन करणे, इत्यादी संबंधित ह्या योग्य संबंध आहे.

vii) प्रत्यक्षाची गती (Perceptual Speed) :

       वेगवेगळ्या उद्दिपकामधील सारखेपणा व फरक ओळखणे, कोणत्याही गोष्टीमधील, घटकामधील प्रसंग, व अचूक असे स्थान ओळखणे इत्यादी योग्यतामा यामध्ये अंतर्भाव आहे.

        थर्स्टनची ही प्राथमिक मानसिक योग्यता ही एकमेकापासून स्वतंत्र अशी गणल्या गेलेली आहे. प्रत्येक योग्यता चाचणीचे निर्देशांक हे स्वतंत्रपणे, त्याचे मुल्यमापण केले जाते. काही शैक्षणिक चाचण्यासी (उदा. विद्यार्थ्यांची शाळेमध्ये अपेक्षित प्रगती) ह्या गोष्टीचा निर्देशांक शोधून काढण्यात आलेला आहे.

३) गिलफोर्डचा बुद्धिसंरचना सिद्धांत (Guilford's Structure of Intelect Model SOI):

           गिलफोर्डने २० ते २५ वर्ष गेल्यानंतर संशोधनाचा बुद्धिमत्तेचा तिन मितीय संरचनाचे रुप सादर केले आहे. यामध्ये प्रक्रिया (Process) मतितार्थ (Content), विचाराचे फळ (Product of Thinking) ह्या तीन मितीचा अंर्तभाव आहे. प्रत्येक मितीचे पून्हा उपखंड आहेत त्यामध्ये पाच प्रक्रिया, पाच मतितार्थ व सहा फलिताचा समावेश होतो. ह्या रुपामध्ये एकूण १५० घटक आहेत व हा प्रत्येक पदक बुद्धिमत्तेचे काम करतो. 

      ह्या प्रक्रिया (Operation) पाच विषय घटक असून त्यामध्ये मूल्यमापण, एकदिश विचार, बहुदिश विचार, स्मरण व आकलन यांचा अंतर्भाव होतो.

          आशयाचे सुद्धा (Content) पाच विषयघटक असुन त्यामध्ये दृश्य, श्राव्य, प्रतिकात्मक व अर्थात्मक व वर्तनात्मक यांचा अंतर्भाव आहे. तर फलित (Product) याचे सहा उपघटक पुढीलप्रमाणे आहेत. एकक, वर्ग, संबंध, संस्था, रुपांतर व परिणाम यांचा समावेश होतो .

संदर्भ : अभिनव सामान्य मानसशास्त्र