जागतिकीकरण (Globalization)

 जागतिकीकरण (Globalization)

            जागतिकीकरण प्रक्रिया जगातील सर्व देशांत सुरू आहे. ही एक बहुआयामी. प्रक्रिया आहे. मूलत: जागतिकीकरण आर्थिक क्षेत्रातील परिवर्तनाशी संबंधित प्रक्रिया असली तरी या प्रक्रियेने संपूर्ण समाजजीवन ढवळून निघाले आहे. राष्ट्रा-राष्ट्रातील संबंधात एका परिवर्तनाचा व नवयुगाचा प्रारंभ झाला आहे. त्यातून 'जग गावासारखे (Global Village) झाले आहे. तसे पाहिले तर वासाहतिक युगातच जागतिकीकरणाची पाळेमुळे रोवली गेली. परंतु त्यात वसाहतीचे शोषण हा मुद्दा महत्त्वाचा होता. जागतिकीकरणात विकासाला मान्य करण्यात आले आहे. १९७०च्या दशकाच्या मध्यापासून जगात नवीन प्रकारच्या श्रीमंत देशांचे वर्चस्व वाढले आणि ते वर्चस्व कायम ठेवण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेचा आरंभ झाला. १९७०च्या दशकाच्या उत्तरार्धात चीनने समाजवादी मार्गाचा त्याग करून भांडवलीकरणास प्रारंभ केला. १९८०च्या दशकाच्या उत्तरारधात भारतीय अर्थव्यवस्था संकटात सापडली. दारिद्र्य, बेकारी यासारख्या समस्या वाढल्या. विकासाचा दर घटला. परकीय चलनाच्या समस्येने उग्ररूप धारण केले. परकीय चलनाच्या गंगाजळीत विदेशी मुद्रा उरल्या नाहीत.परकीय कर्ज वाढले. ते फेडण्यासाठी भारत सरकारने सोन्याचा साठा विक्रीस काढला. एकूण, भारताची अर्थव्यवस्था खिळखिळी झाली. याच दशकात सोवीयत नियन खालील देशांच्या गटाने अमेरिकेच्या गटापुढे शरणागती पत्करली. सोवियत युनियनची शकले झाली. साम्यवादी विचारसरणीचा शेवट होऊन भांडवलवादी अर्थव्यवस्था आणि समाजरचना प्रत्ययास आली.

       भारतात १९९१ पासून जागतिकीकरणाचा प्रारंभ झाला. तत्कालीन अर्थमंत्री डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या निर्णयानुसार उदारीकरण, शिथिलीकरण (Liberaliza ion), खाजगीकरणाचे (Privatization) धोरण मान्य करण्यात आले. 

                       

     व्याख्या (Definition) :- 

(१) श्री बदी व बदी यांच्या मते, 

          " जागतिकीकरण म्हणजे व्यापार किंवा आर्थिक दृष्ट्या संपूर्ण विश्वात चालणे होय. त्यांना प्रदेश व राष्ट्राच्या मर्यादा नसतात. एक निकारे जागतिक अर्थव्यवस्थेशी एकात्मतेची ती प्रक्रिया असते." '(Globalization is doing business or economic activity globally i.e. economic activities with out any nation-state boundaries. It is a process of integration with the global economy)'. Badi R. V. & Badi M.V.

(२) दीपक नय्यर यांच्या मते,

          ' जागतिकीकरण म्हणजे राष्ट्रा-राज्याच्या राजकीय सीमा ओलांडून विस्तारित झालेले आर्थिक क्रियाकलाप होय:

(Globalization as an expansion of economic activities across political boundaries of nation states)'. - Deepak Nayyar.

(३) लेवी स्ट्रॉस यांच्या मते ,

          ' प्रत्येक संस्कृती आपल्या अंतर्गत सृजनात्मक शिक्तीला बंधनापासून मुक्त करु इच्छिते आणि आपल्या पृथक जीवनाला त्यागून दुसऱ्या संस्कृतीशी संपर्क स्थापित केला पाहिजे, असे प्रयत्न करते एक प्रकारे लेवी स्ट्रॉस यांनी जागतिकीकरणाचे समर्थन केलेले आढळते. जागतिकीकरणात संस्कृतीतील घटक एका समाजापासून दुसऱ्या समाजाप्रत शीघ्रगतीने संक्रमित होत आहेत. या प्रक्रियेतून विश्व समाज (Global Society) निर्माण होत आहे. आंतरराष्ट्रीय बाजारात उदारीकरण, खाजगीकरण, विश्वसमाजाच्या निर्माणात महत्त्वाची भूमिका पार पाडीत आहेत.' माहिती तंत्रज्ञानाने ही प्रक्रिया फलप्रद करण्यासाठी वैशिष्ट्यपूर्ण योगदान दिले आहे.

थोडक्यात, (i) जागतिकीकरण ही मूलतः आर्थिक प्रक्रिया आहे. (ii) या प्रक्रियेला प्रदेश आणि राष्ट्राच्या मर्यादा नाहीत. (iii) एक प्रकारे जागतिक अर्थव्यवस्थेशी एकात्मता साधणारी ही प्रक्रिया आहे. (iv) भारतामध्ये ही प्रक्रिया ११९१ पासून कार्यान्वित झाली आहे. (v) त्यासाठी शासनाने स्वीकारलेले उदारीकरण, खाजगीकरण आणि माहिती तंत्रज्ञानाचा विकास हे घटक प्रकार्यात्मक ठरले आहेत जागतिकीकरणाचा प्रभाव सामाजिक जीवनाच्या सर्व अंगावर पडत आहे.

संदर्भ : जागतिकीकरण ब. जनसंज्ञापन माध्यम