प्रेरणा (Motivation)

 प्रेरणा (Motivation)

         माणूस हा कुठे ना कुठे वातावरणात आपल्याला गुंतलेला दिसतो. या वातावरणाचा व्यक्तिवर परिणाम होत असतो. वातावरणामध्ये व्यक्ती वावरत असतांना त्या अनुषंगाने घडून येणाऱ्या व्यक्तिच्या क्रियाप्रतिक्रिया म्हणजे तिचे वर्तन होय. मनुष्याचे कोणतेही वर्तन घडून येण्याकरिता उद्दिपकाची आवश्यकता असतेच. कोणत्या उद्दिपकाला प्रतिक्रिया द्यायची, कोणाला द्यायची नाही हे व्यक्ती ठरवित असतो. अर्थातच, असे म्हणता येईल की, कोणतेही कार्य करायचे झाल्यास व्यक्तीच्या शरीरामध्ये कोणतीतरी कार्य करणारी अंतर्गत शक्ती ही असायलाच पाहिजे व ह्या अंतर्गत शक्तीलाच प्रेरणा म्हणतात.

             प्रेरणेच्या व्याख्या :

१) " कोणत्याही क्रियेला प्रारंभ करून देणारी किंवा ती क्रिया चालु ठेवण्यास प्रवृत्त करणारी आंतरिक प्रचोदक शक्ती म्हणजे प्रेरणा होय."

२) रॉबिन्सच्या मते, " आंतरिक परिस्थितीमधील ज्या विशिष्ट कारणघटकामुळे किंवा अवस्थामुळे विशिष्ट ध्येयासाठी मनुष्य किंवा इतर प्राणी कार्यप्रवृत्त होतात, त्या अवस्थेला प्रेरणा म्हणतात.'

३) " वर्तनाला उद्युक्त करुन त्याची दिशा आणि तिव्रता प्रभावित करणाऱ्या आणि त्याचप्रमाणे त्या वर्तनाचा पाठपुरावा करायला लावणाऱ्या प्रभावांना प्रेरणा म्हणतात." 

४) " व्यक्तीला कार्यप्रवृत्त करणारी, सुरु केलेले कार्य उद्दिष्ट्य प्राप्त होईपर्यंत चालु ठेवावयास लावणारी त्याचप्रमाणे कार्याला विशिष्ट दिशा लावणारी आंतरिक शक्ती म्हणजे प्रेरणा होय.

प्रेरणायुक्त वर्तनाची वैशिष्ट्ये :

         माणसाला कार्यप्रवृत्त करणाऱ्या कोणत्याही आंतरिक घटकांचा समावेश प्रेरणामध्ये होतो. ह्या आंतरिक व मानसिक घटकामुळे वर्तनाला विशिष्ट अशी चालना मिळते व दिशा प्राप्त होते. मुलाचा एकदाचा जन्म झाला की ते विशिष्ट दिशेने चालना करण्यास प्रवृत्त होते व ही विशिष्ट उद्दिष्ट्ये प्रेरणेसी संबंधित अनुभवानुसार तयार झालेली असतात. मानसशास्त्रज्ञ हेब यांनी १९५९ मध्ये संशोधन केले व सांगितले की, प्रेरणामुळे व्यक्ती वर्तन करण्यास उद्युक्त होतो. एवढेच नाही विशिष्ट अशा सूचक चिन्हाद्वारे व्यक्ती कार्य करु लागतात व व्यक्तीच्या वर्तनाला विशिष्ट दिशेने वळण लागते. प्रेरणायुक्त वर्तनामध्ये चार प्रकारची वैशिष्ट्ये आढळून येतात.

१) चक्रानुवर्तित्व :

        भूक, पाणी, दुध इत्यादी शारीरिक प्रेरणेमधुन मानसिक तत्परता, भावनावस्था, संपादन यासारख्या मानसिक प्रेरणामधुन किंवा गरजांमधुन, आवश्यकतामधुन प्रथमतः प्रेरणा निर्माण होते, जागृत होते. त्यानंतर वर्तनाचा अग्रक्रम तयार होतो व मनुष्य विशिष्ट वर्तनाद्वारे प्रेरणा पूर्ण करण्याच्या मार्गाचा शोध घेतो. उद्दिष्ट किंवा ध्येय साध्य झाले की प्रेरणा तृप्त होते.

  २) निवडपूर्णता :

         प्रेरणेचा प्रभावच इतका असतो की, व्यक्तीच्या वर्तनामध्ये व अनुभवामध्ये निवडपूर्णता येईल. उदा. 'कुत्रा' ह्या प्राण्याला आपण पाणी दिले परंतु अन्नापासुन वंचितच ठेवले. त्याला अन्न दिलेच नाही. परंतु उद्दिपीत झालेला हा प्राणी पाण्यासाठी व इतर वस्तु प्राप्त करण्यासाठी जितके जास्त प्रयत्न करेल तेवढेच किंवा त्यापेक्षा जास्त प्रयत्न अन्न हा घटक मिळविण्यासाठी करेल.

३) सातत्य व चिकाटी :

       प्रेरणायुक्त वर्तनात ह्या दोन्हीही गोष्टी दिसून येतात. जेवढ्या जास्त कालखंडाकरिता प्राण्याला अन्नापासुन वंचित ठेवले. तितकी तो आपल्या इच्छेची तृप्ती करण्यासाठी जास्तीत जास्त धडपड करेल. प्रेरणा जितकी प्रबळ असेल तितकीच त्या प्रेरणेच्या तृप्तीच्या दिशेने त्या प्राण्याची चिकाटी ही आपल्याला दिसून येईल. भूकेची तीव्रता वाढल्यास अन्न हस्तगत करण्यासाठी धडपड ही जास्तीत जास्त वाढेल.

४)  स्व -स्थिती स्थापकता :

         मानसशास्त्रज्ञ कॅननने १९३२ मध्ये स्व-स्थिती स्थापन तत्त्वाचे वर्णन पुढील शब्दात केलेले आहे. "स्व-स्थिती स्थापन घटकामध्ये कार्यान्वित असलेली मुळ कल्पना ही शरीराची समतोलावस्था कायम राहावी. त्यादृष्टीने काही यंत्रणा शरीरामध्ये अगोदरच तयार असतात. आंतरिक-शारीरिक-मानसिक समतोल स्थायी स्वरुपात टिकविण्याचा प्रक्रियेला स्व-स्थिती स्थापकता म्हणतात. (Homeostasis) प्रेरणेचे स्वरुप व वैशिष्ट्ये समजून घेण्याचे दृष्टीने स्व-स्थितीस्थापण्याची कल्पना ही फारच उपयोगी ठरते.

प्रेरणाचक्र (Motivational Cycle):

        व्यक्तीला कार्यप्रवण करणारी शरीरामध्ये जी आंतरिक शक्ती असते तिलाच प्रेरणा म्हणतात. प्रेरणा ही मनुष्याच्या जीवनामध्ये सतत कार्य करणारी यंत्रणा आहे, प्रक्रिया आहे. यदाकदाचित जेव्हा एखादी आवश्यकता व्यक्तीला भासते तेव्हा ती पूर्ण होण्याच्या दृष्टीकोनातून प्रयत्न होतात व व्यक्तीच्या इच्छेची तृप्ती झाली की, माणसाला त्यापासुन आनंद, सुख प्राप्त होते. हे संपुर्ण चक्र प्रेरणा ह्या प्रक्रियेमध्ये समाविष्ट आहे. सुरुवातीला आवश्यकता तयार होणे, त्यानंतर ते पूर्ण करण्याच्या उद्दिष्टानुरुप क्रियेला सुरुवात होते व त्यानंतर उद्दिष्ट क्रिया प्राप्त होते व नंतर व्यक्तीला आनंद व सुख उत्पन्न होते. व पुन्हा दुसरी प्रेरणा तयार होते, हे असे चक्र सतत चालुच राहते. यालाच प्रेरणात्मक चक्र म्हणतात.

संदर्भ : अभिनव मानसशास्त्र